नेपाल-भारत सम्बन्ध सदियौं पुरानो हो । विभिन्न उतारचढावका बीच अहिले पनि बहुआयामिक रुपमा सम्बन्ध परिस्कृत हुँदै अघि बढिरहेको छ । अहिले भारतले छिमेकी पहिलो नीति लिएको छ । जसमा नेपाल उच्च प्राथमिकतामा छ । यो पछिल्ला घटनाले पनि पुष्टि गर्छ । हालै भारतले आफ्नो ‘आजादी का अमृतकल’ मनाइरहेको छ । यो बेला छिमेकी देशहरू, विशेषगरी नेपालसँगको आफ्नो लामो समयदेखि चलिरहेको न्यानो सम्बन्धलाई ताजा र प्रगाढ बनाउन खोजिरहेको छ । रेल र यातायात जडान र बुद्ध सर्किटजस्ता केही पहलहरू पहिले देखि नै भइरहेका छन् र भारतले दुई देशको विकासका लागि थप साझा पहलहरू खोजिरहेको छ ।

नेपाल र भारतबीचको सम्बन्ध पारस्परिक लाभ र प्राकृतिक भूमण्डीयमा आधारित रहेकोछ । दुई देशले एकअर्कालाई राम्रो गर्ने ठूलो उद्देश्य राखेका छन् । भारत र नेपाल ती दुर्लभ देशहरु मध्ये एक हो जसले सीमाहरू मात्र साझा गर्दैनन्, सभ्यता र संस्कृतिको शताब्दीयौं लामो घनिष्ठ सबन्ध रहेको छ । यो सबन्ध गौतम बुद्धको पालादेखि नै चलिरहेको छ ।

नेपालमा पशुपतिनाथको दर्शन नगरी भारतको उत्तराखण्डस्थित केदारनाथको भ्रमण अधुरो छ भन्ने अटल धार्मिक विश्वास दुवैबीचको सांस्कृतिक सम्बन्धको नि:सन्देह विरासतको अर्को उदाहरण हो । यसबाहेक, पशुपतिनाथ मन्दिरमा दक्षिण भारतीय भट्ट पुजारी नियुक्त गर्ने चलन छ ।

भारत र नेपालबीच साझा इतिहास, संस्कृति र भूगोलको साथ पारस्परिक सम्मान र सहयोगमा आधारित सम्बन्ध छ, जसले शताब्दीयौंदेखि दुई देशको सम्बन्धलाई बलियो बनाएको छ ।

सन् १९५१ मा चीनले तिब्बत कब्जा गरेकोले भारतको लागि सुरक्षा चिन्ता खडा गरेको थियो । त्यसपछि भारतले नेपाललाई महत्व दिँदै आएको छ । नेपाल भारतका लागि कहिल्यै खतरा थिएन, बरु भारतले नेपालमाथिको कुनै पनि खतरालाई आफ्नो लागि खतरा मानेको छ । माओत्सेतुङले १५ नोभेम्बर १९३९ मा तिब्बत चीनको दाहिने हत्केला र लद्दाख, नेपाल, सिक्किम, भुटान र अरुणाञ्चल प्रदेशको उत्तरपूर्वी सीमाना पाँच देश भएको भनी दाबी गर्ने समयदेखि नै चीनको ठूला भ्रातृ अभिप्रायबाट नेपाललाई धम्की आएको हो ।

एकअर्काको हितको रक्षा गर्न यस्तो व्यवस्था स्थापना गर्ने एउटा महत्वपूर्ण कदम भनेको भारत र नेपालबीच सन १९५० जुलाई ३१ मा भएको शान्ति तथा सुगौली सन्धिमा हस्ताक्षर भएको थियो । यसले दुवै देशका लागि अभूतपूर्व विशेषाधिकारको बाटो खोलेको थियो ।

नेपाल–भारत विशेष सम्बन्धको अर्को पक्ष भनेको भिसा र एकअर्काको भूमिमा राहदानीरहित यात्राको व्यवस्था हो । नेपाललाई भारत र भारतीयलाई नेपाल प्रवेशको लागि कुनै भिसा आवश्यक पर्दैन । यसले दुवै देशका जनताका लागि अवसरको बाढी खोलिदिएको छ । नेपाली राहदानी बाहकले १४ देशमा निशुल्क भिसा प्राप्त गर्दछन् । तर गन्तव्य देशको मापदण्ड अनुसार यात्रा स्वास्थ्य बीमा चाहिँ हुनुपर्दछ ।

अर्कोतर्फ, भारतको यात्रा धेरै सरल र सजिलो छ । खुला सिमानाका कारण नेपाल र भारत दुवैका नागरिक कानुनी कामका लागि कुनै बाधाविना सहजै एकअर्काको देशमा जान पाउँछन् । यो खुला सिमाना र भारतसम्मको सहज पहुँच नेपाली आप्रवासी कामदारहरूका लागि वरदान बनेको छ किनभने उनीहरू उच्च पारिश्रमिक, रोजगारीको अवसर, राम्रो सुविधा तथा अवसरहरूको खोजीमा सीमाको अर्को छेउमा सजिलै प्रवेश गर्न सक्छन् ।

भारतमा बसोबास गर्ने नेपालीको यकिन तथ्याङ्क नभएपनि कम्तीमा ३० लाख नेपाली भारतका विभिन्न क्षेत्रमा काम गरिरहेका छन् ।

युनेस्कोको तथ्याङ्कअनुसार २०२२ मा विदेशमा अध्ययन गर्ने कुल ९५,२६८ नेपाली विद्यार्थीमध्ये १३,५७४ (१४.४२ प्रतिशत) भारतमा छन् । भारतीय शैक्षिक संस्थाहरूले नेपालका विद्यार्थीहरूका लागि बीबीए, एमबीए, इन्जिनियरिङ र अन्य धेरै व्यावसायिक शिक्षा सर्वसुलभ मूल्यमा अध्यापन गराउँदै आएको छ । नेपालीका लागि भारतमा उच्च शिक्षा पढ्नु मुख्य कारण हो भारतीय शिक्षा पश्चिमी विश्वविद्यालयहरूसँग गुणात्मक रूपमा बराबर छ । यसबाहेक यी संस्थाहरूले नेपाली विद्यार्थीहरूलाई आईटी, व्यवस्थापन, इन्जिनियरिङ, चिकित्सा शिक्षा आदि जस्ता संकायमा सफल करियर स्थापना गर्न मद्दत गर्दै क्याम्पस प्लेसमेन्ट पनि प्रदान गर्छन् ।

योसँगै देशभित्र उपचार सम्भव नभएको परिवारले मेडिकल भिसा प्राप्त गर्न कठिन प्रक्रियाबाट गुज्रनुपर्छ । तर नेपालीले भारतमा सजिलै औषधि उपचार गर्न सक्छन् । मेडिकल भिसाका लागि दूतावास आवश्यक पर्दैन । तर चीनमा चिकित्सा अध्ययन गरिरहेका सयौं नेपाली विद्यार्थीहरूलाई कोभिड–१९ को बहानामा फेब्रुअरी २०२२ मा महामारीको अन्त्य भइसकेको अवस्थामा पनि चीन सरकारले प्रवेश निषेध गरिएको थियो ।

यस्तै, फिल्ड मार्शल मानेकशाले गोर्खा सिपाहीको साहसको प्रशंसा गरेका छन् । दुई देशहरू बीचको ‘जनरल’ को मानार्थ उपाधिको पारस्परिकता आफैमा अद्वितीय छ, विशेष गरी जब भारतको अर्को छिमेकीसँग दशकौं लामो दुश्मनी छ । एकअर्काको अस्तित्वको लागि यो आश्चर्यजनक पारस्परिक श्रद्धाले धेरैलाई ईर्ष्या गरिरहेका छन् ।

नेपालबाट दुई तिहाइ भर्ती हुने प्रख्यात सात गोर्खा रेजिमेन्टमा हाल नेपालका करिब ३० हजार सैनिक छन् । अझ अचम्मलाग्दो तथ्य के छ भने नेपालमा भारतीय सेनाको निवृत्तिभरण ग्रहण गर्ने १ लाख ४ हजार पुगिसकेका छन् । भारतले अझै पनि आफ्नै बेरोजगारी समस्यालाई सम्बोधन गर्न कडा मेहनत गरिरहेको बेला पनि यो संस्थागत घटना स्थिर छ ।

भारत र नेपालका बीचमा केही विश्वासघाती रूपमा प्रचारित भिन्नताहरूका बाबजुद पनि केही निर्विवाद विषयले दुई देशबीच सबन्ध जोडिरहेको छ । नेपाल र भारतबीचको द्विपक्षीय सम्बन्ध सुदृढ रहिआएको छ र कुनै पनि सानोतिनो मतभिन्नता भन्दा माथि उभिएको छ । आगामी वर्षहरूमा यो अझै बढ्ने विश्वास लिइएको छ ।